تزاحم ملاکیتزاحم ملاکی به تنافی دو ملاکِ موجود در یک موضوع، در مقام تشریع اطلاق می‌شود. ۱ - تعریفتزاحم ملاکی، مقابل تزاحم امتثالی و تزاحم حفظی ، و به معنای تنافی میان دو مقتضیِ موجود در یک موضوع، در عالم جعل و تشریع است؛ به این معنا که گاهی یک فعل دارای دو حیثیت است، از یک جهت دارای مصلحتی است که موجب محبوبیت فعل نزد مولا، و مقتضی امر به ایجاد آن است، و از جهت دیگر، دارای مفسده‌ای است که موجب مبغوضیت فعل نزد مولا، و مقتضی نهی از انجام آن است؛ در چنین صورتی، بین دو مقتضی، تنافی و تزاحم پیش می‌آید، که به آن «تزاحم ملاکی» می‌گویند؛ برای مثال، از طرفی، شرب خمر ، از آن رو که دارای مفسده است، مبغوض مولا است، و از طرف دیگر، به دلیل برخی منافع، دارای مصلحت و مقتضی محبوبیت و مطلوبیت است، و از آن جا که ملاک مبغوضیت (مفسده موجود در شُرب خمر) غالب است، در تزاحم بین این دو ملاک، جانب مفسده رعایت گردیده و از شرب خمر نهی شده است. در کتاب « بحوث فی علم الاصول » آمده است: «التزاحم الملاکی و هو فیما اذا افترض وجود ملاکین فی موضوع واحد احدهما یقتضی محبوبیته و الاخر یقتضی ما ینافیها و یضادها کالمبغوضیة مثلا، فیقع التزاحم الملاکی بمعنی انه یستحیل ان یؤثّر کل منهما فی مقتضاهما لمکان التضاد بینهما و من خصائص هذا التزاحم انه لا یکون الا فی موضوع واحد و الا لم یکن هناک اجتماع الضدین، فلو کان کل من الملاکین فی موضوع او حیثیة تقییدیة غیر موضوع الآخر فلا محذور فی تاثیرهما معا فی ایجاد الطلب و البغض...». [۶]
منتهی الدرایة فی توضیح الکفایة، جزایری، محمدجعفر، ج۸، ص۱۰.
[۱۶]
سیری کامل در اصول فقه، فاضل لنکرانی، محمد، ج۶، ص (۵۷۷-۵۷۵).
۲ - پانویس
۳ - منبعفرهنگنامه اصول فقه، تدوین توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ص۳۰۷، برگرفته از مقاله «تزاحم ملاکی». |